Nie czas się uczyć, gdy kwitną...

"Wznoszą do nieba stare czoła

Co dzień z uśpienia świt róż

Do nowych wrażeń starców woła

Tyle lat przeszło nad ich głową

Złote poranki, ciemne zmierzchy,

A one stoją jednakowo,

Wznosząc na błękit koron wierzchy. "

Artur Oppman

Kasztany czy kasztanowce?

Są one popularnie nazywane kasztanami, od swych charakterystycznych owoców, jednak drzewa te to nie kasztany, ale kasztanowce! Ich kwiaty od dawna stanowią symbol zbliżających się egzaminów maturalnych. Ostatnio jednak, z racji anomalii pogodowych i zmian wskazujących na systematyczne ocieplanie klimatu, kasztanowce lekko wyprzedzają swym kwitnieniem porę zmagań młodzieży o zdobycie świadectwa dojrzałości.

Nazwa i właściwości lecznicze kasztanowców

Kasztanowiec zwyczajny (biały), Aesculus hippocastanum L., jest drzewem z rodziny kasztanowcowatych (Hippostanaceae), która zawdzięcza swą nazwę koniom (hippos). Przydomek „końskiego drzewa” zyskały jej przedstawiciele nie z racji witalności i siły, ale z powodu sporządzania z ich nasion naparu na przeziębienie koni. Źródła historyczne świadczą o tym, że konie greckie i tureckie cierpiące na kaszel kurowano skutecznie właśnie mączką ze zmielonych kasztanów.

Budowa i wygląd drzewa

Warto zauważyć, że kasztany, osiągające często do 5–7 cm średnicy, należą do największych nasion wytwarzanych przez drzewa! Kasztanowiec zwyczajny jest drzewem dorastającym do wysokości 25 metrów, o koronie zwartej, szerokiej, jajowatej, a czasem kulistej. Jego pień jest skręcony w prawo i pokrywa go tafelkowato złuszczająca się kora. Młode pędy tego drzewa są brązowe i wełniście owłosione. W zimie łatwo rozpoznać kasztanowca po charakterystycznych okazałych pąkach, pokrytych gęstą i lepką substancją. Jego liście mają kształt dłoniasty i składają się z 5–7 listków o jajowatym kształcie, osadzonych na długim, nawet 30-centymetrowym ogonku. Rozwijają się już wczesną wiosną, mają ciemnozieloną barwę, a ich spodnia strona jest jaśniejsza. Na jesieni przebarwiają się na kolor żółty i brązowy, po opadnięciu szybko ulegają rozkładowi. Dni, w których zaczynają opadać jego liście, uważane są za początek fenologicznej jesieni.

Kwitnienie i owocowanie kasztanowców

Kasztanowiec kwitnie w kwietniu–maju, tworząc piękne, piramidalne kwiatostany w kształcie kandelabrów o białej barwie, nakrapiane na żółto i czerwono-brunatno. Drzewa te zaczynają owocować w wieku 10–15 lat, a owoce jego to zielone kuliste kolczaste torebki, zawierające 1–2 kasztany. W lasach są one ulubionym składnikiem menu roślinożerców m.in. jeleni i saren. Dlatego też zalecane jest obsadzanie kasztanowcami skrajów lasu oraz miejsc będących ostoją zwierzyny.

Warunki siedliskowe i długowieczność

Gatunek ten dobrze rośnie tylko na świeżych żyznych glebach, nie ma on zbyt dużych wymagań względem światła i ciepła. Należy do drzew wytrzymałych na mróz, jednak przy srogich zimach na północy i w centralnej Polsce mogą na jego pniach powstawać dostrzegalne uszkodzenia, tzw. listwy zgorzelowe. Kasztanowiec zwyczajny dożywa ponad 200 lat, do polskich nestorów należy 250-letni pomnik przyrody, o obwodzie 501 cm i pierśnicy 160 cm, który rośnie w Lubiniu (gmina Krzywiń), w województwie wielkopolskim.

Kasztanowiec w dawnej gospodarce

Liczne pożytki

W Dykcyonarzu roślinnym Krzysztofa Kluka z 1808 r. czytamy, że „potłuczonymi owocami kasztanowca przydawszy nieco mielonego zboża można karmić bydło, owce, świnie; osobliwie kiedy się przyzwyczają toż samo gęsi, kury i kaczki. We Francyi robią z nich krochmal. Z tegoż krochmalu robi się klajster do przylepiania obicia papierowego, którego robaki i myszy nie psują. Roztarte w wodzie kasztany czynią ją bardzo sposobną do prania i bielenia płótna (…)”.

Z łupin zielonych, spalonych na węgiel, jest czarna farba do malowania. Kora w wodzie z ałunem gotowana, farbuje nici i wełnę na brunatno-żółto.

Surowiec i roślina lecznicza

Józef Gerald Wyżycki w Zielniku ekonomiczno-technicznym z 1845 r., stwierdza, że „z kory kasztanowca daje się wyciągnąć polichrom, który jest wielofarbny (...). Świeże jego liście gotowane dają klejowaty odwar, przydatny dla kapeluszników. Kora ma smak gorzki i balsamiczny zapach, skuteczny lek na febry w zastępstwie chininy”.

Drewno kasztanowca jest żółtawoszare, miękkie i lekkie i ma zastosowanie w stolarstwie, tokarstwie, meblarstwie, a także jako surowiec do wyrobu celulozy. Kora jest używana w garbarstwie i do farbowania wełny. Jego bogate w skrobię nasiona są wykorzystywane do produkcji kleju, a także leków przez przemysł farmaceutyczny. Związki czynne zawarte w nasionach skutecznie uszczelniają naczynia włosowate i zmniejszają ich kruchość, tym samym usprawniając przepływ krwi i przeciwdziałając powstawaniu zakrzepów. Garbniki w nasionach działają przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie na układ pokarmowy. Zewnętrznie preparaty z nasion stosowane są jako okłady przy leczeniu oparzeń oraz odmrożeń.

Kasztanowiec w dziecięcej zabawie

Jeszcze do niedawna w kwietniu i na początku maja chłopcy z gałązek kasztanowca robili gwizdoki, nazywane również piscołeckami. Do tego celu jest to drzewo najodpowiedniejsze, bo jego kora najwcześniej odchodzi od pnia. Z długiego paska kory tego drzewa dzieci robiły inny instrument muzyczny – bekac.

Zasięg i historia uprawy kasztanowców

Naturalny zasięg kasztanowca obejmuje południowo-wschodnią Europę, rejon górski Bałkanów, tereny Egiptu, góry Pindos, na wschodzie po Tesalię, niewielki obszar dawnej Jugosławii i Azję Zachodnią. Pierwotnie kasztanowiec rósł w górskich lasach liściastych, na wysokości od 700 do 1200 m n.p.m. Do pozostałych części Europy został wprowadzony w XVI wieku jako drzewo parkowe, sadzane w ogrodach przypałacowych.

Pierwszy opis kasztanowca na podstawie gałązki, którą otrzymał w Stambule, sporządził Pietro Andrea Mattioli, osobisty lekarz Ferdynanda II, arcyksięcia Austrii. W Polsce pojawił się on za czasów panowania Stefana Batorego, gdzie w II połowie XVI w. królewski ogrodnik pierwsze okazy posadził w Łobzowie pod Krakowem.

Szkodniki i ochrona kasztanowców

Od ponad kilkunastu już lat kasztanowce, w tym również polskie, gnębi motyl szrotówek kasztanowcowiaczek, który przywędrował z Bałkanów. Larwy jego wgryzają się w blaszki liściowe, powodując ich wczesne obumieranie. Chcąc ratować te piękne drzewa, stosowano iniekcje podkorowe i specjalne opaski przeciwdziałające atakom tego szkodnika. Jednym z przykładów wygranej „bitwy” są uratowane okazałe kasztanowce w warszawskich Łazienkach Królewskich.

Odmiany dekoracyjne

W wielu parkach spotykany jest również kasztanowiec krwisty, czerwony o kwiatach czerwonych i amarantowych oraz kasztanowiec żółty, który kwitnie na przełomie maja i czerwca o kwiatach żółtych lub żółtozielonych nakrapianych wewnątrz pomarańczowymi plamkami.

Drzewo zakochanych

Kasztanowiec występuje w całej Polsce, nie tworzy siedlisk naturalnych, większość drzew pochodzi ze sztucznych nasadzeń. Jego nasionom, a więc kasztanom, przypisuje się właściwości antyreumatyczne, stąd niektórzy z nas z upodobaniem noszą je w kieszeni…Kasztanowiec w okresie kwitnienia, w krajach Europy Południowej zyskał miano drzewa zakochanych.

Kasztan jadalny – inny gatunek

Warto wiedzieć, że kasztan jadalny, Castanea sativa, choć z nazwy podobny do kasztanowca, należy do zupełnie innej rodziny – bukowatych. W Polsce rośnie jeden z najstarszych okazów kasztana jadalnego na naszym kontynencie. Ma on ponad 300 lat (jest pomnikiem przyrody) i można go zobaczyć na plebanii kościoła św. Mikołaja w Reptach Śląskich koło Tarnowskich Gór.

Symbol wiosny

Kasztanowiec zwyczajny nie występuje w legendach i obrzędach polskiego ludu, jednak Polacy darzą dużą sympatią te drzewa będące symbolem słonecznej wiosny. Odzwierciedleniem tego może być refren popularnej piosenki „Młody maj” zespołu Golec Orkiestra:

"Maj, wreszcie maj!

Gdy kasztany kwitną

Kocham ten kraj

Maj, młody maj!

Gdy kasztany kwitną.

Wierzę w ten kraj

Wierzę w ten kraj..."

Tekst i zdjęcia:

dr Małgorzata Falencka-Jabłońska

Zakład Ekologii Lasu, Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym